انشاء مزرعه دولت‌آباد قم، از آغاز تا اضمحلال | ||
| معماری اقلیم گرم و خشک | ||
| دوره 9، شماره 13، شهریور 1400، صفحه 59-77 اصل مقاله (2.48 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.29252/ahdc.2021.2225 | ||
| نویسندگان | ||
| حسین راعی* 1؛ محسن بیگلری2 | ||
| 1استادیار، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران | ||
| 2پژوهشگر حوزه معماری و مرمت | ||
| چکیده | ||
| انشاء مزرعه دولت‌آباد قم، از آغاز تا اضمحلال چکیده مزرعه دولت‌باد در اوایل دوره قاجار توسط شخصی به نام میرزا ابوالحسن‌خان معروف به سیدکَهَکی در پیرامون قم انشاء شده است. این مزرعه به عنوان یکی از مهم‌ترین مزارع مسکون تاریخی در فلات مرکزی ایران با الگوی قلاع کشتخوانی شکل گرفت و با استقرار افرادی از قوم لُر بختیاری تا دوره پهلوی دوم و همزمان با اصلاحات ارضی در ایران به فعالیت خود ادامه داد. پس از آن تبدیل به روستا شد و با آغاز مهاجرت مزرعه‌نشینان به شهرهای اطراف در حال متروکه شدن است. هم‌اکنون بخش‌هایی از کشت‌خوان مزرعه فعال است و بقایای عناصر کالبدی وابسته به آن از قبیل؛ آسیاب، آب‌انبار، کاروانسرا، قنوات و قلعه کشتخوانی در این مکان دیده می‌شوند. مسئله اصلی تحقیق روند روبه تزاید فرسایش و نابودی کالبد مزرعه دولت‌آباد و تغییر هویت آن در سایه فراموشی و عدم آگاهی مزرعه‌نشینان، مسئولان و جوامع علمی در این باره است. در این تحقیق دو پرسش مطرح می‌شود؛ مزرعه دولت‌آباد چگونه انشاء شد ؟ و چه عواملی در انشاء و اضمحلال مزرعه دولت‌آباد تأثیر داشتند؟ هدف از این پژوهش معرفی مزرعه دولت‌آباد با واکاوی در گذشته و حال آن است. به این دلیل سعی می‌شود از رویکرد تفسیرگرایی و رهیافت تفسیری تاریخی برای خوانش اسناد مکتوب و پیمایش آثار مادی استفاده می‌شود. استفاده از اسناد شفاهی و مصاحبه با مزرعه‌نشینان کنونی و بازمانده‌های پیشین در کنار بررسی‌های علمی و فنی در آثار باقیمانده، ابزارهای اصلی روش تحقیق را تشکیل می‌دهد. پژوهش و غور در این باره نشان داده است که نظام‌های کالبدی و کارکردی و زیرنظام‌های اقتصادی، بهره‌برداری، معماری، اجتماعی و فرهنگی در انشاء مزرعه دولت‌آباد نقش داشتند و عواملی چون؛ تغییر مالکیت‌ها، الغای تیولداری، اصلاحات ارضی دهه 40 شمسی، ایجاد امنیت نسبی در کشور و عوامل زیست محیطی و اقلیمی موجب اضمحلال آن شدند. ثبت این مزرعه در فهرست آثار ملی کشور، اعطای کاربری گذشته در کنار صنایع تبدیلی همگون و استفاده از زمینه‌های مختلف گردشگری به ویژه فارم توریسم و اگری توریسم می‌تواند مسیرهایی برای حفاظت از نظام‌های کالبدی و کارکردی مزرعه دولت‌آباد در پیرامون قم قلمداد گردد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| انشاء؛ مزرعه‌تاریخی؛ دولت‌آباد قم؛ اضمحلال | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Construction of Dulatabad Farmstead in Qom, from the beginning to the end | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Hossein Raie1؛ Mohsen Biglari2 | ||
| 1Assistant Professor, School of Architecture and Environmental design, Iran University of Science and Technology, Tehran, Iran | ||
| 2Researcher in Architecture and Conservation | ||
| چکیده [English] | ||
| Construction of Dulatabad Farmstead in Qom, from the beginning to the end Abstract Dulatabad Farmstead was set up around Qom in the early Qajar era by a person named Mirza Abolhasan Khan known as Seyed Kahaki. This Farmstead was formed as one of the most important historical farmstead in the central plateau of Iran mimicking the Keshtkhani castles patterns and continued to operate with the deployment of people from the Lor Bakhtiari tribe until the second Pahlavi period coinciding with land reform in Iran. After that, it became a village and abandoned as farmers began to migrate to the surrounding cities. Parts of the Keshtkhan are now active Farmsteads with the remnants of physical elements such as; the mill, aqueduct, caravanserai, wells and Keshtkhani castle can be seen in this place. The main issue of the research is the increasing destruction of the whole farm of Dulatabad and its identity change in the shadow of forgetfulness and unawareness of farm dwellers, officials and scientific communities. This research introduced two questions: How was Dulatabad Farmstead constructed? What factors affected the construction and demolition of Dulatabad Farmstead? This study aimed to introduce Dulatabad Farmstead by analyzing its past and present forms. For this, an attempt was made to use an interpretive and historical-interpretive approach to study the written documents and delve into the material work. Oral documents and interviews with current and previous farm dwellers, as well as scientific and technical studies on the remaining works, constitute the main tools of the research method. Research on this regard reveals that physical and functional systems and economic, exploitation, architectural, social and cultural sub-systems played a role in the construction of Dulatabad Farmstead and factors such as; changes in ownership, abolition of feudum, land reform in the 1940s, relative security in the country, and environmental and climatic factors led to its disintegration. Registration of this Farmstead in the list of national monuments, granting of past use along with homogeneous conversion industries and using of it for different fields of tourism, especially farm and agro-tourism can be considered as ways to protect physical and functional systems of Dulatabad Qom Farmstead. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Construction, historical Farmstead, Dulatabad, Qom, demolition | ||
| مراجع | ||
|
- ادوارد پولاک، یاکوب. (1361). سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: انتشارات خوارزمی.
- ارباب، محمدتقی. (بی تا). تاریخ دارالایمان قم، به کوشش سیدحسین مدرسی طباطبایی، تهران.
- افشار، ایرج. (1374). یادگارهای یزد، معرفی ابنیه تاریخی و آثار باستانی شهر یزد، ج 1 و 2، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چ دوم.
- افضل الملک، غلامحسین. (1396). تاریخ و جغرافیای قم، تهران: انتشارات وحید
- ـــــــــــــــــــــــ . (1355). «کتابچه تفصیل و حالات دارالایمان قم»، در: مجله فرهنگ ایران زمین، ش 22، صص150-67.
- اعظم واقفی، سیّد حسن. (1374). میراث فرهنگی نطنز، آثار تاریخی، آداب، سنت‌ها و تاریخ نطنز، ج اول، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1368). مرآت‌البلدان، ج1 و4، به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- الهمدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (1356). وقف نامه ربع رشیدی، به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
- بشیریه، حسین. (1393). «فروپاشی دولت مطلقه»، ترجمه علی اردستانی، در: مهرنامه، ش 38.
- پسندیده، محمود. (1394). اسناد و موقوفات مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
- توانگر مروستی، مجید. (1394). قلعه روستاهای تاریخی منطقه هرات و مروست استان یزد، انتشارات سبحان نور.
- شیخ الحکمایی، عمادالدین و دیگران. (1388). اسناد معماری ایران، دفتر اول، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری.
- حکمت یغمایی، عبدالکریم. (1369). بر ساحل کویر نمک، تهران: انتشارات توس.
- حسینی یزدی، سید‌رکن‌الدین. (1341). جامع الخیرات، به کوشش ایرج افشار، محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انتشارات فرهنگ ایران‌زمین.
- راعی، حسین. (1396). «در جستجوی مزارع مسکون اربابی در نیاسر»، در: مجموعه مقالات همایش باغهای تاریخی، دانشگاه کاشان، صص 251-230.
- راعی، حسین. (1399). «نظام شکل دهنده در معماری مزارع تاریخی با نگاه به مزارع طرازآباد، گورت و نهچیر»، در: نشریه معماری اقلیم گرم و خشک، دانشگاه یزد، سال هشتم، ش 11، صص 75-49.
- ـــــــــــــــ . (1396). یادداشتهایی از آثار تاریخی ایران 2 (نیاسرنامه)، انتشارات ایران نگار با همکاری معاونت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
- ـــــــــــــــ . (1397). فهم و تقرب به مفاهیم حفاظت ازمزارع مسکون تاریخی، رساله دکتری رشته حفاظت معماری، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان.
- راعی، حسین، اصغر محمدمرادی و احمد صالحی کاخکی. (1395).«آغازی بر فهم مزارع مسکون تاریخی در یزد»، در: مجله علمی و پژوهشی پژوهش‌های معماری اسلامی، دانشگاه علم و صنعت، سال چهارم، ش4، صص 19-1.
- راعی، حسین و سیدمحمد بهشتی. (1395). «مزارع مسکون تاریخی در ایران؛ از آغاز تا دوره صفویه»، در: مجله علمی و ترویجی اثر، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، ش74، صص 22-1.
- صفی نژاد، جواد. (1368). بنه (نظام‌های زراعی سنتی در ایران)، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- طالب، مهدی و موسی عنبری. (1387). جامعه‌شناسی روستایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ دوم.
- طرح هادی روستای دولت‌آباد. (1396).
- ظل‌السلطان، مسعودمیرزا. (1368). خاطرات ظل السلطان، ج1،2 و3، به اهتمام و تصحیح حسین خدیوجم، تهران: انتشارات اساطیر.
- فرمانفرما، عبدالحسین میرزا. (1383). مسافرت نامه کرمان و بلوچستان، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات اساطیر.
- فوران، جان. (1378). مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفوی تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا، چ دوم.
- قاضیها، فاطمه. (1381). سفرهای ناصرالدین شاه به قم، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
- قمی، حسن بن عبدالملک قمی. (1385). تاریخ قم، تصحیح سید جلال‌الدین تهرانی، انتشارات زایر- آستانه مقدسه.
-کلانتر ضرابی، عبدالرحیم (سهیل کاشانی). (1335). تاریخ کاشان، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- لمتون، ا.ک.س. (1345). مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- محسنی، سیدمحسن. (1393). «صدرالممالک اردبیلی و موقوفه نصرت آباد قم» در: مرزبان فرهنگ، قم: نورمطاف، ج2
- مکرمی فر، ابوالفضل، زهرا علیزاده بیرجندی، کلثوم کاظمی و محمدرضا سروش. (1385). نگرشی بر مهرنامه‌های عصر قاجار در بیرجند، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
- مفلسی قمی، حسین ابن محمدحسین. (1391). تحفه الفاطمین فی ذکر احوال قم و القمیین، قم : بنیاد قم پژوهی، ج2
- منشی، محمدعلی. (2535). سفرنامه رکن‌الدوله (گزارش محمد حسین مهندس به مؤیدالدوله)، به کوشش محمد گلبن، تهران: انتشارات سحر.
- ناصرالدین‌شاه قاجار. (1354). سفرنامه خراسان، زیرنظر ایرج افشار، تهران: انتشارات فرهنگ ایران زمین.
- نجم‌الملک، حاج میرزا عبدالغفار. (1385). سفرنامه خوزستان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-یادداشت‌های منتشرنشده عبدالله باقری، (1385). | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 613 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 475 |
||